İstanbul Türkçesi

Gecesi 
sümbül kokan 

Türkçesi 
bülbül kokan 

İstanbul.

(Necip Fazıl Kısakürek)

Bugün neredeyse konuşanı kalmamış olan İstanbul Türkçesinin kendisine has bir musikisi, telâffuzu, özel vurguları, değimleri ve atasözleri vardı. Abdullah Suphi ile Halid Ziya bir gün Paris Metrosunda karşılaşır, nicedir özledikleri anadilleriyle koyu bir sohbete dalarlar. Metrodan çıkarken bir Fransız yanlarına gelir, maruz görülmesini rica ettikten sonra, öteden beri dillerin musikisi ile ilgilendiğini ve yol boyunca hangi dille konuştuklarını çok merak ettiğini söyler. Türkçe olduğunu öğrenince “şimdiye kadar bu dili duymak fırsatını bulamadığına müteessir ve şimdi duyduğuna da pek mütehassis” olduğunu belirterek şöyle devam eder: “eğer bu istasyonda inmeseydiniz mahzâ konuşmanızı işitmek için sizi devam edeceğiniz istasyona kadar takip edecektim. Ne eski bir millet olduğunuz anlaşılıyor; zira lisanınızın bu ahenkli ve musikili inceliğine ermek için uzun zamanların sarf edilmiş olması iktiza eder.”

Divan şairleri çok çeşitli ve zengin kaynaklardan beslenen bu Türkçe’yi asırlar içinde kazandığı bütün nüansları ve incelikleri ile kullanmayı iyi bilir, sesine büyük bir ustalıkla hükmederlerdi. Eski şiir, devlet çapında yaygın olmakla beraber, esas itibariyle İstanbul’un sesi ve şiiriydi:

Ölsün mü neylesün olan aşufte hüsnüne

Kurbanın olduğum seni sevmek hatâ mıdır?

(Nahifi)

O gül endam bir şâle bürünsün yürüsün

Ucu gönlüm gibi ardınca sürünsün yürüsün.

(Enderunlu Vâsıf)

Ağlarım hatıra geldikçe gülüştüklerimiz.

(Mahir)

Gel söyleşelim cümle geçen demleri cânâ.

(Sâmî)

….

Ağlatmayacaktın, yola bakdırmayacaktın

Ol va’de-i tekrâr-be-tekrârı unutma

(Esrar Dede)

Diyen şairler, İstanbul’da derinliğine yaşanmış aşkları İstanbul Türkçesinin en süzülmüş şekliyle dile getirmişlerdir. Bakî, Nâbî, Nedim, Şeyh Gâlip, Enderunlu Vâsıf, İzzet Molla gibi şarilerin şiirlerini bezeyen bağlar, bahçeler, serviler, çınarlar, lâleler, güller, nergisler, sümbüller İstanbul’un şehir estetiğini, iklimini ve tabiatını yansıtır. 

Eski şiire aşina olanlar, mesela:

Sen bî-haber hayalin ile gûşelerde biz

Tâ subh olunca hergice ayş-ü dem eyleriz

(Nedim)

Kadem kadem gece teşrifi Nailî o mehin

Cihan cihan elem-i intizâre değmez mi?

(Nailî)

Nâbî hayâl-i şi’r dahi şeb bulur nizâm

Her bezm-i râz çün bulur üslûb şeb-be-şeb.

(Nâbî)

Gibi söyleşilerinde İstanbul’un büyülü gecelerini hissederler. Yine de İstanbul’u anlayabilmek için:

Ko kafes nâlisini name-i pey-der-peye gel

Râygân dinleyelim bülbülü İstinye’ye gel.

(Şeyhülislam Yahya)

Göksu bir nâhoş hava şimdi

Çubuklu pek zihâm

Sevdiğim tenhâca çektiysek mi sa’dâbâd’e dek.

(Nedim)

Gice Kandilli’de gök kandil olup ol meh-rû

Mâh-tâb eyleyerek eyledi azm-i Göksu.

(Esrar Dede)

Beşir Ayvazoğlu, Şehir ve Kültür İstanbul, Ahmet Emre Bilgili, Ekim 2011, Profil Yayıncılık